Τα διαμάντια παραμένουν σύμβολο κύρους, πολυτέλειας και – για πολλούς – αφοσίωσης. Η εμπορική τους αξία, ωστόσο, δεν βασίζεται τόσο στη χρηστικότητα όσο στο ισχυρό αφήγημα που συνοδεύει τη λάμψη τους. Πίσω από αυτό το αφήγημα, όμως, συχνά κρύβεται μια σκληρή πραγματικότητα γεμάτη εκμετάλλευση, παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και διαφθορά.
Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η διεθνής κοινότητα ήρθε αντιμέτωπη με τη σκληρή αλήθεια των λεγόμενων «αιματηρών διαμαντιών» — πολύτιμων λίθων που εξορύσσονταν σε εμπόλεμες ζώνες και χρηματοδοτούσαν ένοπλες συγκρούσεις. Η αποκάλυψη προκάλεσε κατακραυγή και οδήγησε στη δημιουργία του Καθεστώτος του Κίμπερλι (Kimberley Process), ενός διεθνούς συστήματος πιστοποίησης με σκοπό να εμποδίσει τη διακίνηση διαμαντιών που συνδέονται με αντικυβερνητικές εξεγέρσεις.
Η βιομηχανία διαμαντιών δηλώνει σήμερα ότι το 99% της παραγωγής είναι «χωρίς συγκρούσεις». Στην πραγματικότητα, όμως, πρόκειται για έναν ιδιαίτερα περιοριστικό χαρακτηρισμό. Το Καθεστώς του Κίμπερλι αφορά αποκλειστικά διαμάντια που χρησιμοποιούνται για τη χρηματοδότηση ανταρτικών οργανώσεων. Δεν λαμβάνει υπόψη του άλλες μορφές βίας και καταπίεσης, όπως κρατική καταστολή, παιδική εργασία ή εκτεταμένες περιβαλλοντικές καταστροφές.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αφορά την περιοχή του Αμαζονίου. Εκεί, μια ιθαγενής κοινότητα είδε τον κόσμο της να αλλάζει ριζικά εξαιτίας της εξόρυξης διαμαντιών. Αρχικά, κατά τη δεκαετία του 1960, η πρόσβαση στο εσωτερικό της ζούγκλας άνοιξε τον δρόμο σε κυνηγούς διαμαντιών, που μετέφεραν ασθένειες και προκάλεσαν θανάτους. Αργότερα, στις αρχές του 21ου αιώνα, ανακαλύφθηκε μια νέα πηγή διαμαντιών, και οι τοπικοί ηγέτες της κοινότητας έγιναν οι ίδιοι διαμεσολαβητές του εμπορίου. Το αποτέλεσμα ήταν η εισροή όπλων, ναρκωτικών, αλκοόλ και χρημάτων, η διάλυση της κοινωνικής συνοχής και η κλιμάκωση της βίας.
Σύμφωνα με εκτιμήσεις της περιόδου, διαμάντια αξίας έως και 20 εκατομμυρίων δολαρίων έφευγαν κάθε μήνα παράνομα από το ορυχείο, ποσό που ξεπερνούσε κατά πολύ τις επίσημες εξαγωγές της χώρας. Η παρανομία γινόταν με χρήση πλαστών εγγράφων και εξαγωγών μέσω τρίτων χωρών για την απόκτηση «καθαρών» πιστοποιητικών. Δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις όπου «αιματηρά» διαμάντια από την Αφρική έφθαναν μέσω αυτού του κυκλώματος στην Ευρώπη ως «πιστοποιημένα».
Παρά τις αρχικές προσδοκίες, το Καθεστώς του Κίμπερλι αποδείχθηκε σε μεγάλο βαθμό αναποτελεσματικό. Η έλλειψη ανεξάρτητων ελέγχων, η ατιμωρησία για κράτη που εμπλέκονται σε παρατυπίες και η στενή ερμηνεία του τι συνιστά «σύγκρουση» έχουν οδηγήσει ακόμη και πρωτεργάτες του συστήματος να αποσύρουν τη στήριξή τους. Οι επικριτές ζητούν ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις: πιο ευρείς ορισμούς, συστηματικούς ελέγχους, ανεξάρτητες αξιολογήσεις και την εφαρμογή κυρώσεων όταν διαπιστώνεται παραβίαση των κανόνων.
Σε αυτό το πλαίσιο, πολλοί καταναλωτές στρέφονται πλέον σε εναλλακτικές λύσεις, όπως τα συνθετικά (εργαστηριακά) διαμάντια. Πρόκειται για λίθους με πανομοιότυπη φυσική και χημική σύσταση, απαλλαγμένους από τις ηθικές αμφισημίες της εξόρυξης. Είναι καθαρότερα, λιγότερο ακριβά και δεν συνδέονται με καταπάτηση δικαιωμάτων ή περιβαλλοντική καταστροφή.
Η παραδοσιακή βιομηχανία έχει επιχειρήσει να αποδομήσει τα εργαστηριακά διαμάντια, επικαλούμενη τις εκπομπές άνθρακα της παραγωγής τους και τον πιθανό αντίκτυπο στους εργάτες της Αφρικής. Ωστόσο, παραβλέπει το γεγονός ότι η εξόρυξη προκαλεί τεράστια οικολογική ζημιά και, σε πολλές περιπτώσεις, βασίζεται σε απάνθρωπες συνθήκες εργασίας.
Το βασικό επιχείρημα των υπέρμαχων των φυσικών διαμαντιών εξακολουθεί να είναι η αφήγηση: το «πραγματικό» διαμάντι θεωρείται πιο αυθεντικό, σπάνιο, ρομαντικό. Όμως το αφήγημα αυτό αδυνατεί να σβήσει τα αιματοβαμμένα ίχνη που συχνά συνοδεύουν αυτά τα πετράδια.
Σε έναν κόσμο που ολοένα και περισσότερο απαιτεί διαφάνεια και υπευθυνότητα, ίσως ήρθε η ώρα να επανεξετάσουμε τι σημαίνει «καθαρό» διαμάντι. Όχι μόνο σε όρους εμπορικής πιστοποίησης, αλλά με βάση μια βαθύτερη ηθική συνείδηση. Διότι, στην πραγματικότητα, το πιο πολύτιμο στολίδι είναι εκείνο που δεν κουβαλά πάνω του τη σιωπηλή ιστορία της ανθρώπινης οδύνης.
